Գորտնուկ (Հրանուկ) - Лютик (Едкиж) - Buttercup (Ranunculus)

Գորտնուկազգիների (Ranunculaceae) ընտանիքին պատկանող միամյա, երկամյա կամ բազմամյա բույսերի ցեղ է, որն ընդգրկում է Հյուսիսային կիսագնդի բարեխառն գոտիներում, Նոր Զելանդիայում ու Ավստրալիայում տարածված մինչեւ 600 տեսակներ: Աճում է ցածրադիր դաշտավայրերից մինչեւ ալպյան մարգագետիններ: Կան տեսակներ, որոնց արմատը գտնվում է ջրի մեջ՝ 0.2-2 մ խորության վրա: Լատիներեն` rana, թարգմանվում է գորտ, անգլերեն՝ buttercup ու գորտնուկ բառերն ունեն նույն իմաստը, այսինքն` ranunculus.

Գորտնուկ բույսը ՀՀ բնության մեջ

Բույսի հայերեն այլ անվանումներն են` հրանուկ, խաչածաղիկ, յուղածաղիկ, գորտակ, մայիսի ծաղիկ, գայլի թաթիկ, գայլի տոտիկ եւ այլն: ՀՀ տարածքում հանդիպում են Ranunculus ցեղի առնվազն 28 տեսակներ:  Տարածված են ամենուրեք, առավել հաճախ` խոնավ վայրերում, ճահիճներ, գետահովիտներ եւ այլն: Ըստ Ռ.Ս. Կարապետյանի («Հայաստանում տարածված մոլախոտերի ատլաս») աղբոտում են լեռնային կերահանդակներն ու գյուղատնտեսական ցանքատարածքները: Ծաղկման շրջանում բույսի թարմ խոտը խիստ վտանգավոր է  կենդանիների համար: Գորտնուկ Ախուրյանի տեսակը ՀՀ  բնաշխարհիկ է, աճում է «Արփի լիճ» Ազգային պարկի տարածքում: Գորտնուկ ցիկուտայինն աճում է Կապանի շրջակայքում, Արցախում, Հյուսիսային Իրանում, Թալիշում (տե`ս «Գորտնուկազգիներ. Գորտնուկ ցիկուտային»): Աբովյանի շրջանում հայտնաբերվել է Գորտնուկ իլիրիականը, որը տարածված է Կովկասում, աճում է տափաստաններում, լեռների լանջերին: Գ. ասիականը տարածված է Հարավային Եվրոպայում, Փոքր ու Առաջավոր Ասիայում: Թվով 1-4 ծաղիկները հավաքված են ցողունի գագաթին: Բույսը մշակվում է 13-րդ դարից, 1580թ. մշակվել են առաջին բազմապսակ տեսակները, որոնց գունային գամման շատ լայն է՝ ճերմակ, դեղին, նարնջագույն, կարմիր եւ այլն: Հետաքրքիր է իմանալ, որ 17-րդ դարից սկսած R.Konstantinopolitanus  տեսակը համարվել է Օսմանյան կայսրության սուլթանների հզորության խորհրդանիշ: Բույսի տերեւները երկկողմանի պատված են արծաթավուն կարճ մազիկներով: ՀՀ տարածքում աճող գորտնուկներից ժողովրդական բժշկության մեջ օգտագործվում են դաշտայինը (R. arvensis), սողացողը (R.repens), թունավորը  (R.sceleratus), կսկծողը(R. acris) եւ այլն:   

Գորտնուկի կիրառումը միջնադարյան հայ բժշկության մեջ 

 
Ս.Վ. Վարդանյանը «Դեղագիտությունը հին Հայաստանում» գրքում (թիվ 7 աղյուսակ) գրել է, որ հրանուկն օգտագործվել է որոշ տեսակի ուռուցքների դեմ,  իսկ ՌԴ մամուլում նշված է (Растительные ресурсы, 1990), որ հայ բժիշկները հնում բուժել են կրծքագեղձի բարորակ ուռուցքներն ու կիրառել փայծաղի մեծացման դեպքում (սպլենոմեգալիա): Եվրոպայում  գորտնուկի բուժիչ հատկությունների մասին առաջին անգամ գրել է Պ.Ա. Մատգիոլուսը («Տարբեր տեսակի դեղին գորտնուկ ծաղիկների բուժիչ ուժն ու ազդեցությունը» 1563թ.): Նա խորհուրդ է տվել օգտագործել փորկապության, նորագոյացությունների դեմ ու` որպես ցավազրկող:

 
Գորտնուկ կսկծոտ (Ranunculus acris, Лютик едкий): Բուսաբանական նկարագիրը: 

Տարածված է Միջին  Եվրոպայից մինչեւ Արեւմտյան Սիբիր, Կովկասում, Հյուսիսային կիսագնդի այլ բարեխառն կլիմայական գոտիներում: Նախընտրում է հարուստ, խոնավ հողեր, արեւոտ մարգագետիններ, ցանքատարածքներ, գետերի ու առվակների ափամերձ տարածքներ: Բազմամյա բույս է, որի կարճ կոճղարմատից զարգանում են ուղղաձիգ, մինչեւ 50 սմ բարձրությամբ (հազվադեպ՝ 1-1.2մ ), ճյուղավորվող, թույլ թավապատ ցողունները: Մերձարմատային տերեւները երկարակոթուն են, հնգաբաժան: Տերեւիկները բաժանված են բազմաթիվ նշտարաձեւ մասերի: Վառ ոսկեգույն, ծաղիկները գագաթային են, որոնց կոթունները երկար են: Ծաղիկն ունի 5-ական  բաժակատերեւ ու պսակաթերթ, որոնց երկարությունը 0.7-1 սմ է, առէջներն  ու վարսանդները բազմաթիվ են, քանակն` անորոշ: Ծաղկում է մայիս-հունիսին: Պտուղը կլորավուն ընկույզ է, միջին երկարությունը մոտավորապես 2 մմ է, բաղկացած է ծաղկակոթունի ծայրից աստղաձեւ դուրս եկող միանման, թվով 5-6 ընկուզիկներից: Գորտնուկ կսկծոտն անչափ գեղեցիկ, ոչ պահանջկոտ բույս է: Առաջին անգամ  (1590-1597թ.թ.) ուսումնասիրվել է բուսաբան Ջերարդի կողմից ու անվանվել F. Hortensis Mart.: Ըստ կենսագիրների, Վ. Շեքսպիրն իմացել է գորտնուկ բույսի հատկությունների մասին անձամբ Ջերարդից, իսկ այն քնաբեր պատրասատուկը, որը  դեղագործ Լորենցոն տվել է Ջուլիետային, նաեւ գորտնուկ է պարունակել: «Ռոմեո եւ Ջուլիետ» պիեսն առաջին անգամ հրապարակվել է 1597 թվականին: Իտալացիներն անվանում են բույսը «Ոսկե կոճակ», իսկ հռոմեացիները՝  «Թունավոր, խոյի կամ արիացու  ատամ»:

 
Գորտնուկ բույսի մեղրատվությունը

Յուրաքանչյուր ծաղկաթերթիկի հիմքին կից կան ծաղկահյութ պարունակող փոսիկներ: 2012թ. Քեմբրիջի համալսարանի գիտնականներն ապացուցել են, որ գորտնուկ կսկծոտի ծաղկաթերթի մակերեսից անդրադարձող լույսի ալիքը «տեսանելի» է փոշոտում կատարող միջատների համար: Հրանուկը մեղրատու բույս է, մոտ 15կգ/1հա, մեղուները նաեւ մեծ քանակությամբ ծաղկափոշի են հավաքում, որը կարեւոր սպիտակուցային կեր է մեղվաընտանիքի համար:

Գորտնուկ բույսի մթերման ու պահպանման կարգը     

Գորտնուկի հյութը կարող է առաջացնել մաշկի այրվածք ու ժամանակավոր  կուրություն: Հավաքելիս պետք է հետեւել անվտանգության կանոններին՝ աշխատել ձեռնոցներով, մկրատով, իսկ հումքը տեղադրել զամբյուղի մեջ: Բուժիչ նպատակներով մթերում են բույսի ցողունը, տերեւը, ծաղիկը: Մթերումը կատարում են ծաղկման վերջում, երբ պտուղների մեծ մասն արդեն հասունացել են: Հումքը պետք է փռել ստվերում, չոր, օդափոխվող տարածքում` առանց մանրացնելու: Չոր հումքը ցանկալի է տեղավորել թղթե տոպրակներում, պահել մութ, չոր տեղում՝ առավելագույնը մինչեւ 1 տարի: Չոր հումքի մեջ թունավոր նյութերի պարունակությունն անհամեմատ քիչ է, քան թարմ խոտում:

ԶԳՈւՇԱՑՈւՄ: Ծաղկաթերթիկների թափվելուց հետո երիցուկ դեղատնայինի ծաղկազամբյուղն  ու  գորտնուկի պտուղը շատ նման են իրար: Հավաքելիս պետք է խիստ ուշադիր լինել: 

Քիմիական բաղադրությունը

Բույսը պարունակում է պրոտոանեմոնին, որը տհաճ հոտ ու այրող համ ունեցող յուղահեղուկ է: Պարունակությունն առավել բարձր է ծաղկման շրջանում, իսկ չոր խոտում կորցնում է իր ակտիվությունը: Բույսի վերնամասը պարունակում է ալկալոիդներ, փրփրանյութեր, սրտի համար օգտակար գլիկոզիդներ, ասկորբինաթթու, կարոտինային նյութերի հազվադեպ հանդիպող տեսականի, դաբաղանյութեր, կումարին, ֆենոլներ, ասպարագին, արգինին եւ այլն: Պտուղները պարունակում են մինչեւ 23%  ճարպայուղեր, իսկ ծաղիկը՝ կարոտինային ու ներկող նյութեր:

Դեղաբանական հատկությունները  

Պրոտոանեմոնինը նվազեցնում է սրտմկանի կրճատումների ուժն ու հաճախականությունը: Կարող է առաջացնել արյունատար անոթների կարճատեւ սպազմ: Հյութի փոքր չափաբաժիններն ավելացնում են էրիթտրոցիտների քանակը, խթանում  կենտրոնական նյարդային համակարգը: Բույսն ունի հակասնկային ու հակաբորբոքային, հակաօքսիդանտ հատկություններ, ճնշում է աղիքային ցուպիկի ու ստաֆիլոկոկկի որոշ տեսակների, սպիտակ բորբոսի  զարգացումը: Բույսի մեջ պարունակվող կարոտինային նյութերի շնորհիվ բույսը կիրառվում է  մաշկի տուբերկուլոզի դեմ: Բույսից ստացված պատրաստուկներն ունեն արյունատար անոթների պատերն ամրացնող ու առաձգականությունը բարձրացնող, ճնշումն իջեցնող, խորխաբեր, լեղամուղ, վերքամոքիչ, ցավազրկող ազդեցություն:

   
Կիրառման ոլորտը  

Ժողովրդական բժշկությունը կիրառում է բույսից ստացված պատրաստուկներն արտաքին` թրջոցների ձեւով. միոզիտի, ռեւմատիզմի, հոդատապի, ռադիկուլիտի, օստեոխոնդրոզի, չիբանի, քոսի, գորտնուկի դեմ: Հոմեոպաթները բույսից պատրաստում են դեղորայք, որը բարձրացնում է հեմոգլոբինի մակարդակն արյան մեջ եւ ունի հանգստացնող ազդեցություն: Վերջերս ապացուցվել է, որ բույսի կիրառումը բարձրացնում է մաշկի տուբերկուլոզի բուժման արդյունավետությունը: Ակադեմիկոս Բ.Վ. Բոլոտովը («Аптека Болотова») բույսն օգտագործում է ավշային գեղձերի ուռուցքների ու աչքերի հիվանդությունների բուժման համար: 

 
Դեղատոմսեր 

Կոշկախթան. 100գ թարմ խոտը մանրացրեք, լցրեք արծնապատ կաթսայի մեջ, ավելացրեք  2 լ եռջուր, 10 րոպե եփեք: Խառնեք 1 լ սառը ջրի հետ, կատարեք ոտքերի լոգանք՝ մինչեւ ջրի հովանալը:

Մաշկի տուբերկուլոզ. 3 ճ.գ. մանրացրած թարմ խոտը 3 ժամ թրմեք 500 մլ եռջրում, քամեք քառատակ ծալած թանզիվով, դրեք թրջոցներ: 

Մաշկային հիվանդություններ, դժվար բուժվող վերքեր. 50 գ չոր խոտը 3 ժամ թրմեք 500 մլ եռջրում ջերմապահի մեջ, քամեք թանզիվով, լվացեք վերքերը: Մրսածության դեպքում խմեք 1-ական ճ.գ., օրը 3 անգամ: 

Մրսածություն, ավշային հանգույցների բորբոքում. փոշիացրեք, խառնեք գորտնուկի ծաղիկներ, նիվենու տերեւներ, լցրեք հալեցրած խոզի ճարպի մեջ (1:1:4), հարեք, մինչեւ ստացվի համասեռ զանգված: Քսեք հիվանդի կրծքին, հանգույցներին, փաթաթեք բրդյա կտորով: Կատարեք քնելուց առաջ, շարունակեք մինչեւ առողջանալը: 

Հոդատապ, ռեւմատիզմ, մկանային ցավեր,  կոկորդի հիվանդություններ. թարմ ծաղիկները 1 ամիս թրմեք որակյալ օղու մեջ (1:10), պահեք մութ տեղում, քամեք: Նախատեսված է միայն արտաքին կիրառման համար: Դրեք թրջոց կամ կատարեք շփումներ:    

Լյարդի հիվանդություններ. 1 թ.գ. թարմ խոտը լցրեք 200 մլ եռջրի մեջ, 15 րոպե եփեք եռացող ջրային բաղնիքի վրա, փակ տարայում, 30 րոպե թրմեք, քամեք թանզիֆով: Խմեք 1-ական թ.գ.՝ օրը 3-4 անգամ, ուտելուց առաջ:  Շարունակեք առնվազն 2 ամիս: Պահել սառնարանում, առավելագույնը մինչեւ 1 օր:

Պորտի ճողվածք. 50 գ ծաղիկը 3 օր թրմեք  500 մլ օղու մեջ, մութ հով տեղում, քամեք թանզիֆով: Խմեք 1-ական թ.գ., օրը 3անգամ, ուտելուց առաջ, 50 մլ ջրի հետ: Շարունակեք 1 ամիս: 

ԶԳՈւՇԱՑՈւՄ: Կարեւոր է իմանալ, որ գորտնուկ ցեղի բոլոր տեսակները թունավոր բույսեր են: Օգտագործելուց առաջ խորհրդակցեք բժշկի հետ: Խստորեն պահպանեք նշված չափաբաժինները, հակառակ դեպքում կարող են առաջանալ սուր ցավեր որովայնում, սրտխառնոց, փսխում, լուծ, առատ թքարտադրություն, ջղաձգում, գիտակցության կորուստ եւ այլն: Թունավորման դեպքում անհրաժեշտ է կանչել «շտապ օգնություն», կատարել ստամոքսի լվացում՝ կալիումի պերմանգանատի թույլ լուծույթով, խմել ակտիվացված ածուխ՝ 1-ական հաբ յուրաքանչյուր 10կգ քաշին:

ՀԱԿԱՑՈւՑՎԱԾ Է հղիներին, կերակրող մայրերին, անհատական անընկալունակության դեպքում:  
 

Հարցեր, պատասխաններ, մեկնաբանություններ